﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ ٭ فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ٭ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ﴾ [سوره آل عمران، آیات ۱۷۱-۱۶۹]؛ و مپندار کسانی را که کشته شده‌اند در راه خدا، مرده؛ بلکه زنده‌اند در نزد پروردگار خویش می‌خورند و می‌نوشند ٭ شادمان‌اند به آن‌چه داده به آن‌ها خدا از فضل خویش و خوش‌وقت می‌شوند از ناحیه‌ی کسانی که نرسیده‌اند به آن‌ها پشت سرشان از آن جهت که نه ترسی است بر آن‌ها و نه آن‌ها اندوهگین‌اند ٭ خوش‌وقت می‌شوند به نعمت و فضل خداوند و از این‌که الله ضایع نمی‌کند مزد ایمان‌داران را.

در این آیات پیروزی کامل و حیات دایمی و نعمت حقیقی شهدا را اثبات کرده است.

خلاصه‌ی تفسیر

 و (ای مخاطب!) کسانی که در راه خدا (یعنی به خاطر دین) کشته شدند، آن‌ها را (مانند مردگان دیگر) مرده مپندار؛ بلکه آن‌ها (با حیات ویژه‌ای) زنده هستند (و) مقرب (و مقبول) بارگاه خداوند هستند که به آن‌ها رزق داده می‌شود (و)آن‌ها خوش‌وقت هستند به آن‌چه خداوند به آن‌ها از فضل (و کرَم) خویش عنایت فرموده است (یعنی درجات قُرب وغیره، یعنی هم‌چنان که به آن‌ها رزق ظاهری می‌رسد، رزق معنوی؛ یعنی مسرت نیز به آن‌ها می‌رسد) و (هم‌چنان که آنان بر وضعیت خویش مسروراند، هم‌چنین) کسانی که (اکنون در دنیا زنده هستند و) به آن‌ها نرسیده‌اند (بلکه) پشت سر آن‌ها مانده‌اند، آنان (شهیدان) بر این وضعیت شاد می‌گردند که (اگر آن‌ها هم شهید بشوند، مانند ما) بر آن‌ها هیچ گونه خوفی واقع نخواهد شد و نه آن‌ها (به یک شکلی) اندوهگین می‌شوند (خلاصه این‌که به دو گونه سرور و شادمانی نایل می‌گردند: یکی نسبت به خودشان و دیگری نسبت به بستگان خود، سپس علت این دو نوع سرور و شادمانی را بیان می‌فرماید که) آن‌ها (بر وضعیت خویش) به وجه نعمت و فضل خداوندی (که آن را مشاهده نموده‌اند) شاد می‌شوند و (بر وضعیت دیگران) از آن جهت که (در آن‌جا رفته، مشاهده نموده‌اند، نیز شادمان می‌گردند) الله تعالى اجر(اعمال) اهل ایمان را ضایع نخواهد کرد (پس کسانی از بازماندگانشان که در انجام اعمال نیک و جهاد مشغول‌اند، به آن‌ها نیز چنین جایزه داده خواهد شد).

فضایل و درجات خاص شهدای راه خدا

در این آیه، فضایل ویژه‌ی شهدا بیان می‌گردد. در احادیث صحیح در این باره تفصیل زیادی وارد شده است. امام قرطبی رحمه الله گفته است: احوال و درجات شهدا نیز با هم متفاوت می‌باشد. لذا صورت‌های مختلفی که در روایات حدیث وارد شده است، به اعتبار احوال گوناگون آن‌هاست. در این‌جا نخستین فضیلت شهدان را بدین گونه بیان فرمود که آن‌ها نمرده‌اند؛ بلکه دارای زندگی جاویدانی هستند.

در این‌جا این امر قابل توجه است که از نظر ظاهر، مردن و دفن شدن آن‌ها مشهود و محسوس است؛ لذا این راهنمایی و هدایت قرآن که به آن‌ها مرده نگویید و مرده نپندارید، به چه معناست؟ اگر گفته شود: مراد از آن حیات برزخی است، پس هر کس چه مؤمن و چه کافر، بدان نایل می‌گردد که پس از مرگ، روح آن‌ها زنده است و پس از سؤال و جواب قبر، برای اهل ایمان اسباب راحت و برای کفار و فجّار، عذاب قبر از روی قرآن و سنّت ثابت است. پس وقتی که این حیات برزخی شامل همه است، ویژگی شهدا چیست؟

جوابش این‌که این آیه‌ی قرآن ثابت نمود که برای شهدا از طرف خداوند از بهشت رزق عطا می‌گردد و رزق به انسان زنده داده می‌شود. از این‌جا معلوم گردید که به محض انتقال شهید از این جهان، رزق جنّت برای او جاری می‌گردد و زندگی ویژه‌ای برای او میسّر می‌گردد که از عموم مردگان ممتاز می‌شود. (تفسیر قرطبی)

اکنون سؤال این است که آن چه امتیازی است و آن زندگی چگونه است؟ حقیقت آن را به جز خالق کاینات کسی دیگر نمی‌تواند بداند و نه نیازی به دانستن آن است. البته گاه وقتی آثاری از حیات ویژه‌ی آن‌ها در دنیا نیز بر بدن‌هایشان ظاهر می‌گردد که زمین جسد آن‌ها را نمی‌خورد؛ بلکه صحیح و سالم می‌مانند. وقایع زیادی از این قبیل به مشاهده رسیده است. (همان)

نخستین فضیلت شهدا که در این آیه بیان گردید، حیات دائمی آن‌هاست. دوم این‌که به آن‌ها از جانب خداوند متعال رزق داده می‌شود. فضیلت سوم را در ﴿فَرِحِیْنَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ﴾، این گونه بیان فرمود: آن‌ها همیشه در نعمت‌هایی که خداوند به آن‌ها عطا فرموده، شاد و مسرور هستند.

چهارمین فضیلت این است: ﴿وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِیْنَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ﴾؛ آن‌ها نسبت به بستگان خویش که در دنیا گذاشته بودند، شاد می‌باشند که آن‌ها در دنیا مانده، در انجام اعمال نیک و جهاد مشغول هستند و هنگامی که وارد این مکان بشوند، به همین نعمت‌ها و درجات نایل می‌گردند.

علامه سُدّی بیان فرموده است که هنگامی که کسی از عزیزان و بستگان شهید به احتضار برسد، جلوتر به شهید اطلاع داده می‌شود که فلان شخص دارد به پیش شما می‌آید. شهید از این خبر چنان مسرور و شاد می‌گردد که کسی در دنیا با عزیز و دوست دور افتاده‌ای بعد از مدت‌ها ملاقات کند.

شأن نزول این آیه طبق روایت ابن عباس رضی الله عنهما که در سنن أبی داوود با سند صحیح نقل شده است، این است که رسول خدا صلى الله علیه وسلم به صحابه‌ی کرام فرمود: هنگامی که برادران شما در جنگ اُحُد شهید شدند، خداوند متعال ارواح آن‌ها را در کالبد پرنده‌هایی سبز رنگ قرار داده، آزاد گذاشت که رزق خود را از میوه‌های باغ‌ها و جویبارهای جنّت تأمین کنند و سپس نزد قندیل‌هایی می‌آیند که برای آن‌ها در زیر عرش آویزان هستند. زمانی که آنان این زندگی پربار و عیش و راحت خویش را مشاهده نمودند، گفتند: بستگان ما در دنیا از مردن ما غمگین هستند، آیا کسی هست که آن‌ها را از وضعیت ما آگاه کند تا نسبت به ما اندوهگین نشوند؟ آن‌گاه این آیه نازل شد.

(قرطبی؛ سنن أبی داود: ۲۵۲۰)

برگرفته از تفسیر ”معارف القرآن“

تألیف: علامه مفتی محمد شفیع عثمانی

ترجمه: مولانا محمد یوسف حسین پور